Marjorie Perloff : Ostrze ironii. Modernizm w cieniu monarchii habsburskiej

Marjorie Perloff zapamiętałem ze znakomitego szkicu o Franku O’Harze, zamieszczonego w tzw. niebieskim, amerykańskim numerze „Literatury na Świecie” (7/1986), o którym to poecie napisała zresztą osobną monografię Frank O’Hara. Poet Among Painters (1977). Tekst ten zrobił nie tylko na mnie – jak mniemam – niezapomniane wrażenie. Amerykańska badaczka – „cesarzowa amerykańskiej krytyki literackiej”, jak ją nazwał Adam Lipszyc – ma w swoim dorobku także m.in. książki o Williamie Butlerze Yeatsie i Robercie Lowellu oraz kilka innych głośnych tytułów, zazwyczaj o nowatorskim, przełomowym charakterze.  

Nic dziwnego, że na Ostrze ironii. Modernizm w cieniu monarchii habsburskiej ostrzyłem sobie – nomen omen – zęby. I nie zawiodłem się. W tym zbiorze szkiców Perloff z właściwym sobie polotem opisuje zjawisko, które sama ochrzciła mianem austromodernizmu, na który składają się dzieła specyficznej, zróżnicowanej formacji pisarzy, tworzących w cieniu rozpadu monarchii habsburskiej – świata, który ich ukształtował i który na ich oczach odszedł w przeszłość. W Ostrzu ironii Perloff analizuje twórczość sześciu autorów: Karla Krausa, Josepha Rotha, Roberta Musila, Eliasa Canettiego, Paula Celana i Ludwiga Wittgensteina. A robi to w sposób niezwykle wnikliwy i naprawdę zachwycający, posługując się przy tym prostym, potoczystym, zrozumiałym dla każdego językiem. Mówiąc krótko: wyśmienita rzecz.

Grzegorz Tomicki

Tę świetną książkę można czytać co najmniej na trzech poziomach. Po pierwsze, jako wartko napisane, przystępne, nieakademickie wprowadzenie do austromodernizmu, jako swoisty przewodnik po świecie po końcu świata.

Lektura sprawia tym większą przyjemność, że – po drugie – książka Perloff obfituje w błyskotliwe odczytania wybranych tekstów. Owszem, wiele spostrzeżeń autorki ma i musi mieć charakter elementarny. Niemniej w konkretnych interpretacjach raz po raz daje o sobie znać jej prawdziwa krytycznoliteracka maestria i perfekcyjne wyczucie językowego niuansu.

Najważniejszą zasługą Perloff jest wszakże – po trzecie – klarowna charakterystyka samego austromodernizmu i wskazanie jego buzującej aktualności. Jak zauważa autorka, teksty, które przedstawia w swojej książce, pod względem formalnym mogą wydawać się bardziej tradycyjne niż utwory z innych obszarów językowych czy geograficznych charakteryzowanych jako „modernistyczne. A jednak mają w sobie coś, co może okazać się dziedzictwem wyjątkowo trwałym, mianowicie zamiłowanie do paradoksu, kruczoczarny humor i bezwzględną, ocierającą się o cynizm ironię. Jako przesycony skwierczącą ironią, austromodernizm – żywioł wielojęzycznych twórców o pękniętej tożsamości – jest też skrajnie indywidualistyczny, stroni więc od etnicznych czy ideologicznych etykiet i pozytywnych utopii, karmiąc się co najwyżej ironicznie podciętą nostalgią za wielonarodowym imperium. W związku z tym austriaccy moderniści bardziej niż do gestów normatywnych skłonni są do opisów odsłaniających sprzeczności otaczającego nas świata.

Adam Lipszyc

Ostrze ironii to książka przeznaczona głównie dla czytelnika spoza obszaru kultury niemieckiej. Staram się przyjąć szerszą perspektywę niż większość autorów, a tym samym przywrócić równowagę niemiecko-austriacką w świadomości odbiorców – sądzę bowiem, że literatura austriacka pierwszych dziesięcioleci XX wieku może śmiało konkurować nie tylko z modernizmem francuskim i angloamerykańskim, z których czerpiemy normy i paradygmaty służące do opisu tej epoki, ale i z twórczością okresy weimarskiego czy z dokonaniami szkoły frankfurckiej, niezwykle silnie oddziałującymi na angloamerykańskie badania literackie.

Marjorie Perloff 

Autorka: Marjorie Perloff
Tytuł: Ostrze ironii. Modernizm w cieniu monarchii habsburskiej
Tytuł oryginału: Edge of Irony. Modernism in the Shadow of the Habsburg Empire
Przekład: Maciej Płaza
Wydawca: Wydawnictwo Ossolineum
Miejsce i data wydania: Wrocław 2018
Stron: 344
ISBN: 9788365588654

Marjorie Perloff (ur. 1931) – amerykańska krytyczka i historyczka literatury, eseistka. Urodzona w Wiedniu, który opuściła w roku 1938. Wybitna znawczyni literatury XX i XXI wieku, zwłaszcza awangardowej. Emerytowana profesor Uniwersytetu Stanforda. Autorka dwudziestu książek, z których niemal każda wpływała na dyskusje literaturoznawcze nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale i na świecie. Jej najważniejsze tomy to: Frank O’Hara. Poet Among Painters (1977), The Poetics of Indeterminacy. Rimbaud to Cage (1981), Radical Artifice. Writing Poetry in the Age of Media (1991), Wittgenstein’s Ladder. Poetic Language and the Strangeness of the Ordinary (1996), Modernizm XXI wieku. „Nowe” poetyki (2002; wyd. pol. 2012), Unoriginal Genius. Poetry by Other Means in the New Century (2010) oraz Ostrze ironii (2016). Za wydaną w 2004 roku książkę Differentials. Poetry, Poetics, Pedagogy otrzymała Nagrodę Warrena-Brooksa przyznawaną w dziedzinie krytyki literackiej.